Te Ahunga Me Te Taunga

Hei Raupapa i ngā Mahi Whakaako

Hei Tīmatanga

1. Me āta whakamārama ngā ahunga matua (arā, te raki, te rāwhiti, te  tonga , me te uru).

• Kōrerohia, tuhia te wāhi whiti ai te rā i te ata, me te tōnga o te rā i te ahiahi.
• Kōrerohia te raki me te tonga me te pānga o ēnei ki te rāwhiti me te uru.
• Whakamahia ngā ahunga matua nei i roto i ngā tohutohu whakakori tīnana.
  Hei tauira: Hīkoi whakaterāwhiti
                  Ngōki whakateraki
                  Māwhiti whakatetonga
                  Kia 3 ngā hīkoi whakateuru, kia 5 whakateraki

2. Me whakamahi hoki nga ahunga i waenganui i ngā mea matua nei, arā, te uru mā tonga, te uru mā raki, te rāwhiti mā  tonga , me te rāwhiti mā raki
3. Tirohia ngā huarahi torotoro whenua a ngā mātua tīpuna, pērā i a Kupe, i a Hau, i a Tia (e pai ana te pukapuka Ngā Taunahanahatanga a ngā Mātua Tīpuna).  Whakamāramahia ngā ahunga i whāia e rātou.

Hei Whakahīkoi i te Kaupapa

1. Me arotahi atu te reo whakamārama ahunga.

• Hoatu tētahi mahere pēnei i te mahere i raro nei ki ia ākonga (ki ia takirua rānei).  Ko tā rātou, he whakarongo ki ō kōrero, he tuhi i ētahi āhuatanga o te whenua ki te wāhi e tika ana.  Māu tonu e whakaaro ngā kupu hou hei whakauru atu ki ō kōrero (pēnei i ēnei – whakatemoana, tua mai, tua atu, rahaki, tai, uta, tuawhenua).  

Anei hei tauira:
Ka piki atu au i taku taumata i a Puketeitei, ka titiro iho ki te whenua e hora nei i mua i te aroaro.  Ka titiro whakateraki, ko te awa o Huka e rere atu nei mai i te uru ki te au moana.  Ki tua atu o te awa, e toro whakateraki ana ngā pae maunga o Taratara.  Whakaterāwhiti mā raki taku titiro, ka tau atu ki a Reponui, ki waenga i a Taratara me te takutai moana.  Ka huri whakaterāwhiti taku titiro, ka kitea te Motu o Aramoana.  Ki tua mai ko Pohatunui e tū mai ana, e ākia ana e te tai.  Whakatetonga haere taku titiro, ko te pae maunga o Hiwiroa e toro atu ana ki te uru mā tonga.  Ko te ngahere tērā ki tua atu o Hiwiroa.  Ka hoki anō taku titiro ki te rāwhiti, ki tua mai o te tai, ko te Marae-o-Tīpuna  e tū mai ana hei kāinga whakamarumaru i te iwi.

• Whakamahia ētahi mahere rerekē (māu tonu e tuhi he mahere pēnei i te mea i runga nei, me kimi rānei he mahere tūturu).  Me whakamahi anō rānei te mahere i runga nei, engari kia rerekē te wāhi tirotiro i te whenua (akene pea ko te moutere).

• Tonoa mā ngā tamariki e tuhi ā rātou ake whakamārama whenua, me ā rātou ake mahere.  Ka hoatu ai ki tētahi hoa, hei mahinga māna, hei whaitanga māna i ngā wāhi o te whenua e whakamāramahia ana.
• Tirohia ngā pātere tuku iho a ngā mātua tīpuna, me te āhua o tā rātou whakamārama i te takoto o te whenua.

2. Tuhia he tukutuku ki te pepa rauata, ka whakatakoto ai ki runga i te mahere.  
   
   

•  Kōrerohia ngā ahunga e tohua ana ki ngā rārangi.  Arā, ko ngā rārangi pou e tohu ana i te raki me te tonga, ko ngā rārangi pae e tohu ana i te uru me te rāwhiti. 
• Whakamahia te tukutuku hei whakamārama i te ahunga, mai i tētahi wāhi ki tētahi.  Hei tauira:
  Ko Hiwiroa kei te  tonga o Puketeitei.
  Ko Pōhatunui kei te uru o Aramoana
  Ko Taratara kei te uru mā  tonga o Aramoana
• Tonoa mā ngā tamariki e tuhi ētahi pātai hei tuku ki ō rātou hoa.  Māu e hoatu he tauira pēnei i ēnei:
  He aha kei te  tonga o te awa?
  Kei hea te marae?
  Kei Pōhatunui koe e tū ana.  Pēhea nei te ahu o tō titiro kia tau atu ai ki Reponui?
• Kōrerohia te pūnaha tau e whakamahia ana hei tohu ahunga.  Tuhia tētahi kāpehu (pēnei i te mea i raro nei) ki te pepa rauata, ka whakatakoto ai ki runga i ngā ahunga matua.  Kōrerohia ngā ahunga tau e rite ana ki ngā ahunga matua (ara 000° = Raki, 045° = Rāwhiti mā Raki …) 
  
  
   
• Tukuna ngā pātai e whakatairite ana i ngā ahunga tau me ngā ahunga matua.  Hei tauira
  He aha ngā ahunga matua, kei waenganui ko te 120?
  Ko tēhea te ahunga matua e tino pātata ana ki te 240°?
  Ko te aha te ahunga tau i waenganui i te Uru mā Raki me te Raki?

Mai i …	Ki…	Ko te ahunga
Te Marae o Tipuna	te Motu o Aramoana
	Reponui
	te ngahere
	Pōhatunui
	Hiwiroa

• Whakamahia ētahi atu mahere me te kāpehu (pepa rauata), ka kimi ai i te ahunga mai i tētahi wāhi ki tētahi.  (Hei tauira, ko tētahi mahere o te kura)

3. Whakaaturia te whakamahinga o tēnei mea te tukutuku hei tautuhi taunga.

• Tuhia he tukutuku ki te pepa rauata, ka hoatu ai he tau ki ia rarangi o te tukutuku.  Tūhuratia te whakamahinga o te tukutuku hei whakamārama i ngā wāhi e noho ana ngā āhuatanga o te whenua.  Hei tauira, ko te (2,3) te pūwāhi e haukoti ana te rārangi pou ‘2’, me te rārangi kapa ‘3’.  Titiro ki te mahere i raro nei.
  
  
   
• Hoatu mā ngā tamariki e whakamārama ngā wāhi e noho ana ētahi āhuatanga whenua.  Hei tauira:

  Te āhuatanga whenua	Tōna pūwāhi
  Te Marae-ō-Tīpuna	(6,7)

 

• Kimihia ētahi anō mahere, ka whakatakoto ai i te tukutuku ki runga.  Me mahi takirua ngā tamariki ki te whakamārama i ngā pūwāhi e noho ana ētahi wāhi o te mahere.
• Whakamahia te kāpehu me te tukutuku ka tuhi ai i ētahi pakitau pēnei i tēnei:
  Kei (3,4) au e noho ana.  E aro atu ana ki te 030°, ka tau atu taku titiro ki (7,11).  Ko Reponui tērā e takoto mai rā.

4. Hoatu he mahere o te kura ki ia ākonga.  Ko te mahi, he waihanga i tētahi huarahi hei whaitanga mā tētahi atu, huri rauna i te kura.  Kia 6-10 pea ngā hīkoi.  Mō ia hīkoi ka whakamāramahia te pūwāhi tīmatanga (whakamahia te tukutuku), te ahunga o te haere (whakamahia te kāpehu), me te pūwāhi whakamutunga (whakamahia te tukutuku anō).

Ka mutu te waihanga i tana huarahi, me hoatu ki tētahi anō ākonga hei whaitanga māna i ngā ahunga me ngā taunga.

Hei Mahi Whakarāpopoto

1. Tonoa mā ngā tamariki e tuhi tētahi pātere, tauparara, mōteatea rānei hei whakaahua i te whenua mai i tētahi o ngā hiwi/maunga o te rohe.
2. Tīkina tētahi mahere huarahi o te wāhi e noho nei tō kura.  Tohua ki te mahere ngā kāinga noho o ngā tamariki.  Tuhia ki tētahi papatau, ki tētahi kauwhata rānei te ahunga mai i ia kāinga ki te kura.  Me whakamahi ngā ahunga matua, ngā ahunga tau rānei.  Anei ētahi tauira:
    

3. Tukuna ētahi pātai e pā ana ki te tūtohi/kauwhata rānei.  Hei tauira:
   Tokohia ngā tamariki, he whakateraki te haere ki te kura?
   Ko wai mā kei te haere whakatetonga ki te kura?

4. Whakamahia tētahi mahere whenua o Aotearoa.  Hoatu mā ngā ākonga e tuhi ētahi pātai hei tuku ki ō rātou hoa, e pā ana ki te ahunga mai i tētahi wāhi ki tētahi.  Hei tauira:
   Ko hea tētahi taone nui kei te  tonga o Tāmaki-makau-rau?
   Ka tīmata au i Papaioea, ka haere whakateuru.  Ko hea te taone tuatahi ka tae atu au?
5. Kōrerohia ngā horopaki e tino whakamahia ana tēnei mea te ahunga me te taunga, pērā i te haere moana, me te haere waka rererangi.